BARÚMINI

Barúmini, una bidda de 1136 abbitantis, s'agatat in su tzentru de sa Marmidda, in sa baddi de su frúmini Mannu, a is peis de sa pranedda de sa Giara.

Est unu de is prus logus nodius de sa Sardigna po su chi pertocat sa cultura e pruscatotu s’archeologia, fintzas gràtzias a su trabballu de importu chi at fatu Giuanni Lilliu, su Sardus Pater, professori e istudiosu chi, cun grandu passioni, at donau unu contribbutu mannu a ispaniai s'istória de custu logu.

In su territóriu baruminesu ddoi biviant giai de s'Època Nuràgica, cumenti testimòngiat su situ archeológicu de “Su Nuraxi”, patrimóniu UNESCO de su 1997, unu de is prus monumentus sardus de custa genia connotus e famaus in totu su mundu: unu nuraxi cumplessu cun una turri tzentrali arta 18 metrus, ingiriada de àteras cuatru turris, e un’aposentamentu de prus de cincuanta domus totu a ingíriu, cun unus cantu putzus e gisterras.

In prus, aintru de sa bidda, s’agatat su Nuraxi de Crésia, iscobertu candu iant fatu is restàrus de sa Domu Zapata: in custu situ archeológicu, asuta de unu pomentu de imbídriu, oindí si podint biri is rastus de duas turris.

Ambaduus is monumentus nuràgicus funt de su Séculu XVI i.C..

Sa “Domu Zapata” imbecis est un’edifítziu ispantosu e istravanau chi iat fatu fraigai sa famíllia aragonesa Zapata a s'acabbu de su Séculu XVI, unu dominàriu a sa moda ispànica, cun unu bellu palàtziu e una pratza manna aundi biviat su Baroni, e àterus duus fràigus de su 1900 chi serbiant cument'e magasinus, istaddas e domus de su fatore chi s’afaciànt a una pratza manna aundi óminis, animalis e mercansias si podiant movi in libbertadi. Oi est unu Polu Museali aundi si podint biri repertus de su territóriu, de dónnia època, e fintzas un’ammosta de launeddas.

In su Mesuevu, Barúmini fadiat parti de su Giugau de Arborea e de sa curadoria de Marmidda.

In su 1409, a pustis de sa Batalla de Seddori, Barúmini est diventau unu féudu de su Regnu de Sardigna, asuta de su domíniu de is Aragonesus; a pustis, in su 1541, est istétiu uniu a sa baronia de Is Pratzas, asuta de Azore Zapata.

In su 1839, isparéssiu su sistema feudali, ddu ant riscatau de s’úrtimu feudatàriu, Lorenzo Zapata Spiga Vivaldi, marchesi de Is Pratzas, e est diventau unu comunu amministrau de unu cuntzillu comunali e de su Síndigu.

In su tzentru istóricu si podint bisitai is crésias de Santu Nicola e de Santu Giuanni, de su Séculu XIII, esemprus de architetura religiosa de grandu importu e bellesa.

In prus, in totu su territóriu comunali s’agatant:

• sa crésia de s'Immaculada Cuncetzioni de su Séculu  XVI, in istilu goticu;
• sa crésia Santu Fratziscu de su Séculu XVII,  chi s'agatat acanta de su Cunventu de su 1609 de is Fradis Frantziscanus;
• sa crésia de Santu Giuanni de su Séculu XIII, in istilu proventzali;
• sa crésia de Santa Luxia de su Séculu XVI, una cresiedda de sartu pitichedda ma bellixedda;
• sa crésia de Santu Nicola de su Séculu XI - XII, chi s'agatat in pitzus de unu cúcuru a sa làcana de sa bidda;
• sa crésia de Santa Tecla, chi ant torrau a fraigai in s'Otuxentus;
• sa crésia de Santu Lusciori de su Séculu XI -XIV, chi s'agatat in sa bia de is ortus de Gésturi;
• sa crésia de sa Santissima Trinidadi de su Séculu XIII, acanta de su Ponti Romanu;
• sa crésia de  Santu Pedru, a costau de sa crésia pritzipali;
• sa crésia de Santu Pantaleo de Bàngius;
• sa crésia de Santu Sebastianu in Palàciu, ca est istétia sderrocada candu ant fatu is trabballus po recuperai Palàtziu Zapata;
• sa cresiedda de Santa Crara de su Séculu XVII, a unu chilómetru de sa bidda;
• sa crésia de Santa Rosa de su séculu XVII - XVIII in s'istrada bècia po Tuili.

***

SA MARMIDDA CHISTIONAT IN SARDU - Progetu finantziau cun su dinai de sa Regione Autònoma de Sardigna cunforma a sa L. 482/99 e a sa L.R. 22/2018.